We moeten 4 en 5 mei dit jaar overslaan, vinden sommigen. Want doden herdenken en vieren dat wij in Nederland staan voor vrijheid, vrede, democratie, menselijke waardigheid en gelijke behandeling gaat niet samen met steunen van een genocide.

Je zult maar familie zijn van joodse mensen die omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Mag je die ineens niet meer herdenken vanwege het geweld in Gaza nú? Joden, Sinti, Roma, mensen met een verstandelijke beperking, militairen, mensen die zich hebben verzet, onschuldige burgers: geen van de mensen die het leven lieten door oorlogsgeweld is uit de dood herrezen om postuum dader te worden. Overslaan van de Dodenherdenking op 4 mei doet geen recht aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de familieleden die met de gevolgen moeten leven. Hun is iets afschuwelijks gebeurd dat generaties lang doorwerkt. Dat verdient erkenning. Nieuwe actualiteiten in latere generaties veranderen niets aan het verdriet en de pijn die de gebeurtenissen toen hebben veroorzaakt.

Volgens mij is de vraag niet óf we moeten herdenken, maar hoe.

De vorm en inhoud van de Nationale Dodenherdenking en van Bevrijdingsdag in Nederland zijn blijvend in ontwikkeling. In eerste instantie was de Nationale Dodenherdenking op 4 mei in Nederland alleen voor militaire oorlogsslachtoffers. Na kritiek vanuit de (Joodse) gemeenschap werden hieraan in 1960 ook de meer dan honderdduizend gedeporteerde en om het leven gekomen Joden toegevoegd. Na 1961 had de herdenking niet alleen meer betrekking op oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog uit het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden. Ook werden de slachtoffers herdacht van de koloniale oorlog in Indonesië, en daarna ook de mensen die omkwamen bij oorlogs- en vredesoperaties waarbij Nederland was betrokken. Sinds het jaar 2000 worden Duitsers steeds vaker betrokken bij het herdenkingsritueel.

Dit laatste ligt voor velen nog gevoelig. Het overheersende sentiment in de afgelopen decennia was dat de Holocaust een Duitse aangelegenheid was en Nederland een natie van onderdrukking en verzet. Langzaam neemt het besef toe dat dit beeld te eenzijdig is en de werkelijkheid niet zo zwart-wit. Veel joden voldeden helemaal niet aan het beeld van passieve slachtoffer, dat vaak op hen is geplakt. En niet alle Duitsers en NSB'ers waren per definitie slecht of fout en alle anderen per definitie goed. Zeker, ons land werd bezet en er waren veel dappere mensen die klein of groot verzet boden en soms zelfs hun leven op het spel zetten voor anderen. Maar er werd ook op uitgebreide schaal weggekeken en zelfs meegewerkt aan de Jodenvervolging – burgemeester Femke Halsema bood op 25 april formeel excuses aan voor de rol van Amsterdam daarin.

Als we mensen niet zien als personen met een eigen gezicht, maar uitsluitend als leden van een (bevolkings)groep, en zolang we blijven volharden in de gedachte dat mensen zijn in te delen in goed óf fout, en als óf slachtoffer of dader of verzetsdeelnemer, kunnen we maar beter stoppen met herdenken. Herdenken wordt pas echt betekenisvol en waardevol als we oog hebben voor de veelvormigheid van de realiteit; als we de volle omvang erkennen van oorlogsgebeurtenissen en gevolgen voor oorlogsbetrokkenen, vanuit verschillende perspectieven. En als we daarnaast stilstaan bij essentiële vragen over hoe we onze samenleving willen omgaan met mensenrechten, vrijheid en democratie.

Een invulling die eerlijke reflectie combineert met nadenken over de organisatie van onze samenleving, maakt Nederlandse Dodenherdenking en Bevrijdingsdag zinvol, ieder jaar weer. 4 en 5 mei kunnen dagen zijn om oog te hebben en te houden voor de enorme, generaties lang doorwerkende gevolgen van oorlog, om te reflecteren op het verleden én om onze verantwoordelijkheid te nemen - bijvoorbeeld door niet wéér weg te kijken als er voor onze ogen een genocide plaatsvindt.