‘Het leven kan slechts achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd’, schreef de Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813-1855).
Hier legt Kierkegaard in één zin een van de grootste struggles of human life bloot. Want bij alles wat de mens is – veerkrachtig, creatief, sociaal, in staat om te denken en taal te gebruiken – kent hij ook een grote beperking: hij kan niet in de toekomst kijken. En dus moet hij in het leven keuzes moet maken en handelen, zonder zeker te weten of hij achteraf blij zal zijn met zijn beslissing. Maakbare mensen? Designermensen? Dat zijn mythes. Jij en ik, we doen maar wat. Dát is leven. Niet meer, niet minder.
De vraag is: hoe maken we keuzes, als we niet beschikken over juist die informatie die daarvoor het meest nuttig lijkt – namelijk die over de toekomst, waar de beslissing voor is bedoeld? Doen we dat met onze ratio? Of vooral met onze emoties (waarbij we desnoods achteraf nog onze rationele argumenten opvoeren, bijvoorbeeld om ons besluit te verklaren)? Bepalen onze hersenen onze keuzes of hebben we een vrije wil? Welke rol speelt ons onderbewuste bij het maken van beslissingen? Vraagstukken waar filosofen, gedragswetenschappers en neurologen hun tanden op stuk mogen bijten.
Interessant hierin is de rol van onze kindertijd op de manier waarop we omgaan met keuzemogelijkheden. In die periode heeft zich onze persoonlijkheid gevormd, konden we ontdekken waar we plezier in hebben, hebben we normen en waarden meegekregen en leerden we hoe mensen met elkaar omgaan. Daarbij hebben we van onze opvoeders in meer of mindere mate de ruimte gekregen om eigen keuzes te maken, risico’s te nemen, op onszelf te leren vertrouwen en fouten te durven maken.
Minstens even interessant is de vraag wat de invloed is van context waarin jij bent opgegroeid op het maken van keuzes. Kinderen die zijn mishandeld door hun ouders (die dikwijls zelf ook slachtoffer waren van huiselijk geweld) hebben een grotere kans om later ook hun eigen kinderen te mishandelen. Oorlogstraumata kunnen generaties lang impact blijven hebben. Ook familiegeheimen werken soms generaties lang door. Bij vervreemding en contactbreuken tussen gezins- en familieleden blijken dikwijls juist deze generatieoverstijgende issues een hoofdrol te spelen.
Wat in het verleden is gebeurd, is niet terug te draaien. Hoogstens te begrijpen. Maar helpt je dat? Helpt het je in je leven vérder om terug te kijken, zoals je uit Kierkegaards quote zou kunnen concluderen? Heeft het zin om in het verleden te ‘wroeten’, eventueel zelfs generaties terug? Leer je daarvan het heden beter begrijpen?
Tot op zekere hoogte wel, denk ik:
Als je leert zien welke erfenissen je hebt meegekregen en meegenomen uit je eigen geschiedenis en leert begrijpen waarom het voor jou soms zo moeilijk is om keuzes te maken, ontstaat er ruimte om het ánders te gaan doen, als je dat zou willen;
Al terugkijkend kun je ‘leren van je fouten’, wat inhoudt dat je in een soortgelijke situatie de volgende keer een andere keuze maakt.
Ook helpt het je om minder hard over jezelf te oordelen. Want dat is vaak precies wat er gebeurt. ‘Ik pieker zoveel’; ‘Dat tobberige mens, ben ik dat?’; ‘Ik kan geen leidinggevende functie aan, daar ben ik veel te onzeker voor’.
Gevoed met die ruimte en dat begrip kun je vervolgens terug naar het heden en zelfs de toekomst.