Bijzonder, opmerkelijk, buitengewoon, onalledaags, ongekend, verrassend, notabel, fenomenaal, bijzonder, opmerkenswaardig, wonderlijk, noemenswaard, markant of misschien wel extravagant, zonderling of opwindend: in deze rubriek vind je telkens een tekst of iets dat aan tekst gerelateerd is en de moeite van het opmerken meer dan waard is.
Een gevalletje van de klok hebben horen luiden, maar niet weten waar de klepel hangt. Dat was het eerlijk gezegd. Van ProVoet, brancheorganisatie voor pedicures, kreeg ik de vraag of ik de teksten wilde verzorgen voor een jubileumboek. Het moest een boek worden, waarin het onderwerp van hun beroepspraktijk op een voetstuk wordt gezet. Bij het bespreken van de opdracht riep ik spontaan uit: ‘Leuk, een ode schrijven!’ Maar later vroeg ik me af: klopt dat wel? Kan een boek een ode zijn? Wat is een ode eigenlijk? En hoe schrijf je zoiets? Ik realiseerde me dat ik eigenlijk niet veel weet over odes. Daarom ben ik het gaan uitzoeken.
De ode: lofdicht of lofzang
Allereerst ben ik maar eens nagegaan waar het woord ‘ode’ vandaan komt. Uit het Oudgrieks, zegt Wikipedia: Griekse odes waren muzikaal omlijste poëtische teksten waarin iemand bejubeld werd. Traditioneel is de ode een vorm van lyrische poëzie, te weten een gedicht of een – al dan niet gezongen – lofzang.
Een beroemde ode is bijvoorbeeld Ode an die Freude van Friedrich Schiller. Dit is zelfs het officiële volkslied van de Europese Unie geworden. Het verwoordt het ideaal van een wereld waarin alle mensen als broeders met elkaar leven. Een ander voorbeeld is de reeks odes die de Engelse dichter John Keats (1795 – 1821) in 1819 schreef: Ode to Psyche, Ode to a Nightingale, Ode on a Grecian Urn, Ode on Melancholy en Ode on Indolence. Bekende Nederlandse voorbeelden van odes zijn de Ode aan Dordrecht en Ode aan een schaal met suikerklontjes van Cees Buddingh.
Onderwerpen voor een ode
Aan de voorbeelden hierboven zie je al dat je het zo gek niet kunt bedenken of je kunt er wel een ode over schrijven. Bijvoorbeeld over personen (ode aan de leraar, ode aan mijn familie, ode aan een dichter), of over waarden en gevoelens zoals de liefde, verleiding, waardigheid, het leven, onschuld of melancholie. Maar ook over tijdsbegrippen (de zomer, de maand oktober) en plaatsen (ode aan Groningen, ode aan de zee) kun je een ode schrijven. Ik vond zelfs een ode over e-nummers.
Ode, hymne, elogium, lofspraak of hommage?
Maar wat is een ode nu precies? Traditioneel is het een niet-religieuze tekst in de vorm van een gedicht of lied, gewijd aan een persoon of zaak. Iets of iemand wordt geprezen en verheerlijkt; het is een uiting van bewondering, een lovende en soms ook hoogdravende tekst waarin het onderwerp geen kwaad kan doen. Niet elke lovende tekst blijkt de naam ‘ode’ te mogen dragen, ontdekte ik. Heeft de lofzang bijvoorbeeld een religieus karakter, dan heet het geen ode, maar een hymne. Is de lovende tekst niet in de vorm van een gedicht of lofzang gegoten, maar als proza verwoord, dan is het weinig meer gebruikte woord elogium van toepassing; vaak wordt met een elogium een (lovende) inscriptie aangeduid. Verpak je een prijzende tekst in een toespraak, dan noemt men dat geen ode maar een lofspraak, laudatio of panegyricus. Laat je iemand publiekelijk je waardering tonen door middel van een bijeenkomst of handeling, bijvoorbeeld een concert, dan noem je dat een hommage.
De ode in deze tijd
Als ik kijk naar recente odes, valt me op dat het woord 'ode' in onze tijd niet meer uitsluitend is voorbehouden aan lofdichten of lofzangen. Het wordt steeds vaker gebruikt voor proza en zelfs voor ‘niet-teksten’. Kennelijk laten we de vormvoorschriften steeds meer los. De voorbeelden van oprekking van het begrip ‘ode’ zijn inmiddels legio. Om er een paar te noemen: de verhalenbundel Ode aan de liefde van Dirk Zeelenberg, het artikel Ode aan het risico (David Van Reybrouck in de Correspondent), het openluchtevenement Ode aan de Peel, de uitsluitend uit beelden bestaande Ode aan in 2017 overleden Amsterdammers in Het Parool en de website odeaandewildernis.com.
Hoe schrijf je een ode?
Wil je zelf een ode schrijven om je bewondering voor iets of iemand te uiten, dan heb je dus veel vrijheid, zowel in het onderwerp als in de vorm. Over bijna ieder onderwerp is wel een ode te schrijven, zolang de tekst maar geen lofzang met een religieus karakter is: dan is het geen ode maar een hymne. Bij het kiezen van een vorm voor je ode zijn er grofweg twee opties: je kunt voor een ‘ode in engere zin’ (lofzang of gedicht) gaan of de traditionele vormvoorschriften loslaten. Basisinformatie over vormvarianten van traditionele odes vind je op de Engelse Wikipediapagina over odes. Kies je voor een hedendaagse ode, dan ben je niet gebonden aan een lied of gedicht dat ook nog eens moet rijmen. Je kiest simpelweg een onderwerp om te verheerlijken en bent verder vrij in de manier waarop je jouw lof daarover brengt. Proza, een artikel, alles mag. Zelfs door middel van beelden kun je een ode brengen aan iets of iemand!
Tot slot
Als je je bewondering voor iets of iemand wereldkundig wilt maken, kun je die bewondering in de vorm van een ode gieten. Een traditionele ode in gedicht- of liedvorm, of een meer eigentijdse versie in de vorm van proza, beelden, een event of een website. Doordat mensen bij het schrijven van een ode niet meer gebonden zijn aan een min of meer vaste vorm, komt de ode mogelijk vaker voor dan vroeger. Het maken van een ode kan een leuke uitdaging zijn. Na al eens een lofdicht te hebben geprobeerd (Ode aan De Mug) ga ik deze uitdaging nu aan door een jubileumboek om te toveren tot een ode: een blader- en kijkboek vol foto’s, beeldende kunst, poëzie en zorgvuldig gecomponeerde stukjes proza, met een de hoofdrol voor de voet.
En nu ben ik benieuwd: heb jij wel eens een ode geschreven? Waarover? En voor welke vorm koos je?
In april 2018 verscheen het boek Voetsporen, een ode aan de voet. Dit boek wordt exclusief aangeboden aan leden van ProVoet ter gelegenheid van hun 25-jarig lidmaatschap.