De afgelopen jaren heb ik meermalen teksten geschreven over onderwerpen die niet zo makkelijk bespreekbaar zijn. Seks als je een fysieke handicap hebt (in opdracht van een revalidatiecentrum) en de dood (voor een uitvaartonderneming) bijvoorbeeld. Ook schreef ik een boek over verbroken contact tussen ouder en kind. Hoe schrijf je over onderwerpen waar mensen niet makkelijk over praten?
Zijn er veel van dat soort onderwerpen, waar mensen niet gemakkelijk over praten of die als ongepast worden ervaren om te doen? Jazeker. Ik noem er nog een paar: incest, ongesteld zijn, geen kinderwens hebben, de hoogte van je jaarsalaris, poep, analfabetisme, gezichtsbeharing bij de vrouw, pedofilie, kannibalisme, failliet gaan. Een lijst die gemakkelijk is aan te vullen en die per cultuur en zelfs per situatie kan verschillen.
Regels en verboden
Elke samenleving kent normen en regels en dus ook taboes. Taboes hebben een functie: ze bevestigen de regels en grenzen die een samenleving stelt. Ze verbieden je bepaalde handelingen te verrichten, maar dat niet alleen: ze kunnen ook een verbod leggen op alleen al praten over een bepaald onderwerp. Wie de verboden aan zijn laars lapt, kan rekenen op verontwaardiging, afkeuring, veroordeling. Je eet geen menselijke lichaamsdelen, je vertelt niemand dat je regelmatig snorhaartjes moet wegscheren, en het contact met je eigen kind verbreken dóe je gewoon niet. Die normen, regels en verboden hebben met rationaliteit overigens vaak weinig van doen. Waarom zouden we wel varkens- of rundvlees mogen eten en geen mensenvlees, terwijl een arm misschien wel veel smaakvoller en voedzamer is dan een poot? Toch is het eten van mensenvlees taboe.
Afstoten en aantrekken
Een taboe kan afstoten, maar ook nieuwsgierig maken. Het kan verleidelijk zijn om te weten wat je eigenlijk niet mag weten, te willen denken wat je niet mag denken, te willen doen wat je niet mag doen. Om de regels aan je laars te lappen en van de verboden vrucht te willen eten – of op zijn minst van een ervaringsdeskundige te horen hoe dat was. Wie een taboe doorbreekt overschrijdt een grens, plaatst zichzelf min of meer buiten de groep, onttrekt zich aan de geldende regels, plaatst zich boven anderen.
Taboeloosheid
Zijn taboes goed of slecht? Dienen ze een goede zaak of moet je elk taboe willen doorbreken? Mogen er nog wel taboes bestaan? Ik ben geen socioloog, maar denk dat mensen niet zonder taboes kunnen; dat het hebben van taboes eigen is aan aan het creëren van sociale samenhang en het daarmee samenhangend menselijk vermogen tot moraliseren en oordelen. En dat ook mensen die ervan houden om taboes te doorbreken, liefst voor groot publiek, zo hun eigen taboes hebben. Het vervelende van sommige taboes is alleen dat ze onhandig kunnen zijn of zelfs schade kunnen aanrichten. Niet mogen praten over de breuk met je kind verdiept de eenzaamheid en rouw. Niet mogen laten merken dat je analfabeet bent geeft spanning en kan je eveneens eenzaam maken.
Shockeren
Hoe maak je een taboe bespreekbaar? Om een product te positioneren waarover men niet makkelijk praat, gebruiken marketeers soms humor die shockeert. Sprout noemde in een artikel als voorbeeld hiervan de slogan voor een zwangerschapstest van Clearblue easy: ‘Introducing the most sophisticated piece of technology… you will ever pee on’. Shockeren is overigens niet in iedere situatie handig. Zo is het op een website van een uitvaartonderneming een misplaatste techniek. Ik kies daar bijvoorbeeld bewust voor een formulering als ‘het lichaam van de overledene’ en niet voor het woord ‘lijk’.
Onverbloemd
Ook op Youtube en in cabaretshows wordt het onverbloemd benoemen van wat eigenlijk niet gezegd mag worden vaak gebruikt om taboe-onderwerpen te bespreken. En dat kan fijn zijn. Het overschrijden van de regels en normen die bij een taboe horen gaat vaak gepaard met oordelen, schaamte en angst. Het kan voor mensen bevrijdend zijn als iemand die gevoelens bespreekbaar maakt. Een filmpje op Youtube waarin de maker letterlijk schaamteloos vertelt over allerlei soorten maandverband en tampons en het gebruik ervan, biedt tienermeisjes een steun in de rug. Een boekje voor mensen met een handicap met open, goede informatie over seks kan van grote waarde zijn voor de kwaliteit van hun leven.
Schrijven over taboes
Of je nu kiest voor een tactvolle aanpak of voor provocatie, het vraagt lef om te benoemen wat je eigenlijk niet hoort te denken of te zeggen. En bovenal vraagt het om een formulering die vrij is van oordeel. Om een taboe van het taboe te ontdoen, moet je oordeelloos kunnen observeren. Immers zolang - expliciet of tussen de regels - een oordeel voelbaar blijft, wordt het taboe juist in stand gehouden. En dat betekent dat je je moet stoppen de ander met jezelf te vergelijken. Dat je verwachtingen moet loslaten. Dat je je eigen aannames voortdurend moet checken (hoe weet ik dat? Is dat waar?) – waarbij je je moet realiseren dat je met je ratio kunt beseffen dat je aannames fout zijn en je er misschien toch een oordeel over hebt. En tot slot betekent oordeelloos observeren dat je moet proberen de ander te begrijpen in plaats van je een mening over hem of haar te vormen. Want ieder mens heeft een verhaal. Meestal ken je daar hoogstens een klein stukje van.
Taboes, een fascinerend onderwerp. Wie weet schrijf ik er nog eens een taboek over. De titel heb ik al!